Ιστορία της Ελληνικής Καρδιολογίας

SEARCH EVENT

Πριν την ΕΚΕ

Η μελέτη της καρδιολογίας στην Ελλάδα από τον 19ο αιώνα έως το 1948

Η αφετηρία της ελληνικής καρδιολογίας τοποθετείται στις αρχές του 19ου αιώνα. Σε αυτό το χρονικό σημείο μάς οδηγούν οι πρώτες προσπάθειες εγχώριας επιστημονικής συγγραφικής παραγωγής στο πεδίο της καρδιολογίας. Αναζητώντας τις σχετικές επιστημονικές μελέτες, θα αντιληφθούμε ότι πρόκειται είτε για αυτοτελή έργα με καρδιολογικό περιεχόμενο ή για θέματα καρδιολογίας, που εμπεριέχονται σε ένα ευρύτερο σύγγραμμα παθολογίας-νοσολογίας. Ας εξετάσουμε τα έργα αυτά με χρονολογική σειρά!

Μία διευκρίνηση....

Το πρώτο σύγγραμμα που συναντάμε, με τη λέξη «καρδιά» στον τίτλο του, είναι «Ἡ Ἐξέτασις τῆς Καρδίας»1 του 1824. Διευκρινίζεται, ωστόσο, ότι το συγκεκριμένο έργο δεν είναι ιατρικό! Πρόκειται για ανώνυμη μετάφραση κεφαλαίου από το έργο του διάσημου πουριτανού του 17ου αιώνα, John Flavel (περ. 1627-1691), στο οποίο γίνεται η διάγνωση των αμαρτημάτων του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον Flavel, η ανθρώπινη ψυχή τοποθετείται στον χώρο της καρδιάς, όπου και αναζητούνται τα πάθη του ανθρώπου.

Τα πρώτα ελληνικά καρδιολογικά εγχειρίδια και οι πρώτες διατριβές

Για να συναντήσουμε το πρώτο, μεταφρασμένο στα ελληνικά, καρδιολογικό εγχειρίδιο, θα χρειαστεί να φτάσουμε στο 1858. Πρόκειται για ένα σύντομο έργο, 22 σελίδων με τίτλο «Περι Διαγνώσεως καὶ Θεραπείας τῶν Νοσημάτων τῆς καρδίας ἐν γένει»2. Από το 1883 κι έπειτα, αρχίζουν να εκδίδονται πιο τακτικά συγγράμματα προσανατολισμένα στη φυσιολογία και την παθολογία της καρδιάς. Το έργο του Π. Γαπταγάνη ή Γαρταγάνη, με τίτλο «Περὶ καρδιακῶν ἤχων»3 σήμερα αγνοείται και έχει διασωθεί μόνο η καταγραφή του.

Την ίδια χρονιά (1883) υποστηρίζεται και η διδακτορική διατριβή του Ιωάννου Μουτούση με τίτλο «Περὶ τῶν λειτουργιῶν τῆς καρδίας»4. Η διατριβή αυτή, όπως και όλες σχεδόν εκείνης της εποχής, είναι σύντομη – μόνο 16 σελίδες – και αποτελεί μια συνοπτική ανασκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφίας της εποχής.

Στο ίδιο πνεύμα, το έργο του 1892 «Ἐγχειρίδιον Διαγνωστικῆς τῶν νόσων τοῡ πνεύμονος καὶ τῆς καρδίας διὰ τῶν φυσικῶν μεθόδων»5 του Δ. Π. Δημητριάδου, αποτελεί μια παράθεση διαφόρων πηγών. Πρόκειται για ένα σύνολο γνώσεων, που αφορούν τη διαγνωστική των νόσων των πνευμόνων και της καρδιάς. Τα δύο όργανα αντιμετωπίζονται ως ενιαία οντότητα, κυρίως με βάση την ανατομική τους τοποθέτηση και λιγότερο τη λειτουργική τους φυσιολογία. Το βιβλίο έχει σαφώς διδακτικό χαρακτήρα και επιδιώκει να συστήσει στην ελληνική ιατρική κοινότητα τις ευρωπαϊκές εξελίξεις στο συγκεκριμένο πεδίο.

Το 1895, ο Νικόλαος Σ. Πεζόπουλος εκδίδει τον πρώτο τόμο από το φιλόδοξο έργο του με τίτλο «Νοσήματα τῆς καρδίας καὶ τῶν μεγάλων ἀγγείων»6. Σκοπός του είναι να παρουσιάσει τα νοσήματα της καρδιάς και των μεγάλων αγγείων, που συνδέονται με αυτή, ως μία λειτουργική ενότητα αναδεικνύοντας τη σπουδαιότητα του κυκλοφορικού συστήματος ως ενιαίου συνόλου. Τελικά, δημοσιεύει μόνο τον πρώτο τόμο που αφορά τα νοσήματα της καρδιάς, χωρίς να εξεταστούν οι νόσοι των, συνδεόμενων με το όργανο, μεγάλων αγγείων.

Ψηφιακό αντίγραφο της πρώτης σελίδας του έργου «Νοσήματα τῆς καρδίας καὶ τῶν μεγάλων ἀγγείων Α΄. Μέρος Γενικὸν Περὶ τῶν φυσιολογικῶν καὶ παθολογικῶν φαινομένων τῆς καρδίας. ὑπὸ Ν. Σ. Πεζοπούλου, Ἰατροῡ καὶ ἐπιμελητοῡ ἐν τῇ Παθολογικῇ Κλινικῇ τοῡ Ἐθνικοῡ Πανεπιστημίου Ἐν Ἀθήναις. Ἐκ τοῡ Τυπογραφείου Παρασκευᾶ Λεώνη, 1895». Πηγή: Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.

1 Ἡ Ἐξέτασις τῆς Καρδίας. Ἀπὸ τὴν ἐξ Ἀμερικῆς Τυπογραφίαν, Ἐν Μελίτῃ. 1824. 8ο, σ. 34. Ἀνώνυμη μετάφραση ἀπὸ τὰ ἀγγλικά ἔργου τοῦ John Flavel – Ἔκδοση γιὰ λογαριασμὸ τῆς LMS (London Μissionary Society)
2 Περὶ Διαγνώσεως καὶ Θεραπείας τῶν Νοσημάτων τῆς καρδίας ἐν γένει, Ὑπὸ Μ. Μελιρρύτου, τελειοδιδάκτου τῆς Ἰατρικῆς Σχολῆς τοῡ Βας. Πανεπιστημείου, Μέλους τακτικοῡ τῆς ἐν Παρισίοις Γερμανικῆς Ἰατρικῆς Ἑταιρίας, Μέλους τακτικοῡ τῆς ἐν Παρισίοις Ἑλληνικῆς Ἰατρικῆς Ἑταιρίας. Ἐν Παρισίοις Ἐκ τοῡ Τυπογραφείου Φιρμίνου Διδότου, 1858
3 Περὶ καρδιακῶν ἤχων, Ἀθῆναι 1883
4 Ἐθνικὸν Πανεπιστήμιον Ἰατρικὴ Σχολὴ. Περὶ τῶν λειτουργιῶν τῆς καρδίας. Ἐναίσιμος διατριβὴ ἐπὶ διδακτορίᾳ Ὑπὸ Ἰωάννου Μουτούση, Διδάκτορος τῆς Ἰατρικῆς. Ἐν Ἀθήναις, Ἐκ τοῡ Τυπογραφείου τοῡ Κάλλους, 1883
5 Ἐγχειρίδιον Διαγνωστικῆς τῶν νόσων τοῡ πνεύμονος καὶ τῆς καρδίας διὰ τῶν φυσικῶν μεθόδων. Ἐρανισθὲν ἐκ διαφόρων νεωτέρων εὐρωπαϊκῶν συγγραμμάτων, ὑπὸ Δ. Π. Δημητριάδου, Διδάκτορος τῆς Ἰατρικῆς, Βοηθοῡ τῆς Παθολογικῆς Κλινικῆς τοῡ Ἐθν. Πανεπιστημίου καὶ τοῡ ἐν αὐτῇ Μικροβιολογικοῡ Ἐργαστηρίου. Ἐν Ἀθήναις, Ἐκ τοῡ Τυπογραφείου τῆς Ἀθηναΐδος, 1892
6 Νοσήματα τῆς καρδίας καὶ τῶν μεγάλων ἀγγείων Α΄. Μέρος Γενικὸν Περὶ τῶν φυσιολογικῶν καὶ παθολογικῶν φαινομένων τῆς καρδίας, ὑπὸ Ν. Σ. Πεζοπούλου, Ἰατροῡ καὶ ἐπιμελητοῡ ἐν τῇ Παθολογικῇ Κλινικῇ τοῡ Ἐθνικοῡ Πανεπιστημίου. Ἐν Ἀθήναις, Ἐκ τοῡ Τυπογραφείου Παρασκευᾶ Λεώνη, 1895

Οι πρώτες μελέτες για ειδικά καρδιολογικά θέματα

Μελέτες για ειδικότερα καρδιολογικά θέματα συναντάμε τα πρώτα χρόνια της δεύτερης δεκαετίας του 20ού αιώνα, οπότε φαίνεται ότι έχει προχωρήσει η μελέτη της φυσιολογίας και παθοφυσιολογίας της καρδιάς και της δυνητικής σημειολογίας των καρδιακών νόσων. Για παράδειγμα, στη μελέτη του Ἀ. Τσάγκα «Τὰ οἰδήματα παρὰ τοῖς νεφριτικοὶς καὶκαρδιακοῖς: Αἰτιολογία, παθογένεια, θεραπεία»7, γίνεται λόγος για την κατακράτηση των υγρών στους νεφρολογικούς και καρδιολογικούς ασθενείς. Τέσσερα χρόνια αργότερα εκδίδεται η μελέτη του Κ. Β. Φαρμακίδου, «Πειραματικαὶ ἔρευναι ἐπὶ τῆς γενέσεως τοῦ ἀορτικοῦ ἀθηρώματος καὶ τῶν ἐξ αὐτοῦ ἐξαρτωμένων ἀλλοκύησεων τοῦ
μυοκαρδίου»8. Με αυτό το έργο, εισάγεται και στην Ελλάδα η έρευνα για την εμφάνιση της αθηρωματικής πλάκας και για τον ρόλο της στην εμφάνιση της καρδιακής παθολογίας.

7 Τὰ οἰδήματα παρὰ τοῖς νεφριτικοὶς καὶ καρδιακοῖς: Αἰτιολογία, παθογένεια, θεραπεία. Ἕν Ἀθήναις, Τύπ. Π. Δ. Σακελλαρίου, 1911
8 Πειραματικαὶ ἔρευναι ἐπὶ τῆς γενέσεως τοῦ ἀορτικοῦ ἀθηρώματος καὶ τῶν ἐξ αὐτοῦ ἐξαρτωμένων ἀλλοκύησεων τοῦ μυ καρδίου. Ἐν Ἀθήναις, Τύπ. Φραντζεσκάκη, 1915

Το πρώτο ελληνικό σύγγραμμα αυτοτελούς καρδιολογίας

Ψηφιακό αντίγραφο της πρώτης σελίδας του έργου «Εὐάγγελος Ν. Ἀβαριτσιώτης, Νόσοι τῆς καρδιᾶς καὶ τῶν ἀγγείων, Ἀθήνα [χ.ό.], 1939». Πηγή: Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.

Το πρώτο ελληνικό σύγγραμμα αυτοτελούς καρδιολογίας γραμμένο από Έλληνα, που φέρει μάλιστα τον τίτλο «Καρδιολογία»9 εκδίδεται το 1933, από τον Αθανάσιο Κανατσούλη. Το 1939, γίνεται μια νέα προσπάθεια να συνταχθεί ένα βιβλίο, που να ασχολείται με την καρδιά και τα αγγεία. Αυτή τη φορά, συγγραφέας είναι ο Ευάγγελος Αβαριτσιώτης. Ωστόσο, παρά την αρχική πρόθεση για την έκδοση δύο τόμων – με τον πρώτο να αναλύει τις νόσους της καρδιάς και τον δεύτερο τις νόσους των αγγείων – συγγράφεται ξανά μόνο ο ένας, όπως στην περίπτωση του Πεζόπουλου (1895). Το βιβλίο με τίτλο «Νόσοι τῆς καρδιᾶς καὶ τῶν ἀγγείων»10 είναι διαφορετικό σε σχέση με εκείνο του Πεζόπουλου, καθώς εμπεριέχει όλες τις νεότερες εξελίξεις για τις καρδιακές νόσους της εποχής.

9 Ἀθανάσιος Κανατσούλης, Καρδιολογία, μετὰ 150 εἰκόνων ἐν τῷ κειμένῳ καὶ ἐγχρώμων πινάκων ἐκτὸς τοῦ κειμένου, Ἀθῆναι [χ.ό.], 1933.
10 Εὐάγγελος Ν. Ἀβαριτσιώτης, Νόσοι τῆς καρδιᾶς καὶ τῶν ἀγγείων, Ἀθήνα [χ.ό.], 1939

Διδακτορικές διατριβές του 20ού αιώνα με καρδιολογικό ενδιαφέρον

Τα επόμενα χρόνια, μέχρι την ίδρυση της Ελληνικής
Καρδιολογικής Εταιρείας (1948), συναντάμε μια σειρά από διδακτορικές διατριβές που ασχολούνται με καρδιολογικά θέματα και συγκεκριμένα, με τις κλινικές εκδηλώσεις και τις διαγνωστικές προσεγγίσεις των καρδιακών νόσων, γεγονός που καταδεικνύει το μεγάλο πλέον  ενδιαφέρον που αποκτά η μελέτη των ασθενειών της καρδιάς. Εντοπίζουμε τις ακόλουθες διατριβές:

  • «Ξενοφῶντος Ἀπ, Μαλικιώση, Ἡ στηθάγχη ἐπὶ στενώσεως τῆς μιτροειδοῦς βαλβῖδος, Ἀθῆναι [χ.ό.], 1939»
  • «Ἰσίδωρου Γούναρη, Ἀκτινολογικὴ ἔρευνα ἐπὶ τῆς καρδίας τῶν ἀθλουμένων, Ἀθῆναι, [χ.ό.], 1943»
  • «Ἠλία Π. Λέκου, Συμβολὴ εἰς τὴν χειρουργικὴν θεραπείαν της συμφυτικῆς περικαρδίτιδος, Ἀθῆναι, [χ.ό.], 1946»
  • «Ἰωάννου Κ. Μητρόπουλου, Συμβολὴ εἰς τὴν μελέτην των ἠλεκτροκαρδιογραφικῶν μεταβολῶν ἐπί των περικαρδίτιδων, Ἀθῆναι [χ.ό.], 1947»
  • «Ἀλέξανδρου Ι. Τρίπουλα, Συμβολὴ εἷς τὴν κλινικὴν διάγνωσιν τῶν καρδιακῶν ἀνευρυσμάτων καὶ ἰδίως των τοιχωματικῶν τοιούτων: μελέτη κλινική, ἀκτινολογικὴ καὶ παθολογοανατομικὴ τῆς ἀριστερᾶς κοιλίας, Ἕν Ἀθήναις, Τύπ. Εὐθ. Κοβάνη, 1948».

Θέματα καρδιολογίας σε συγγράμματα εσωτερικής παθολογίας του 19ου αιώνα

Επιπλέον, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας, ότι θέματα καρδιολογίας παρουσιάζονται ακροθιγώς και σε συγγράμματα εσωτερικής παθολογίας. Τα έργα αυτά εμφανίζονται στην ελληνική ιατρική γραμματεία, τις περισσότερες φορές, ως μεταφράσεις ευρωπαϊκών έργων, κυρίως από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά.
Ονομάζονται είτε έργα παθολογίας ή νοσολογίας και σε ορισμένες περιπτώσεις περιέχουν στον τίτλο και τον όρο «θεραπευτική».

Συγκεκριμένα, έργα με στοιχεία καρδιολογίας, που φέρουν τον όρο «παθολογία» στον τίτλο είναι τα ακόλουθα:

  • «Στοιχεῖα Παθολογίας Ἰατρικῆς ὑπὸ τοῦ ἰατροῦ Σ. Ἀρχιγένους (τοῦ ἐξ Ἐπιβατῶν τῆς Θρᾴκης), Ἀξιωματικοῦ τῆς Ὑγίας τῆς τῶν Παρισίων Ἰατρικῆς Σχολῆς, Προλύτου τῆς Ἰατρικῆς καὶ Φιλοσοφίας, τοῦ Αὐτοκρατορικοῦ καὶ Βασιλικοῦ Πανεπιστημίου τῆς
    Πίζης, Δόκτορος τῆς Ἰατρικῆς τῆς τῶν Παρισίων Ἰατρικῆς Σχολῆς, Μέλους ἀντεπιστέλλοντος τῆς τῶν Παρισίων Βασιλικῆς Ἰατρικῆς Ἀκαδημίας· Ἐν Παρισίοις, Παρὰ τῷ Συγγραφεῖ ἐν τῇ Πρεσβείᾳ τῆς
    Ὑψηλῆς Πόρτας. Ἐκ τοῦ τυπογραφείου τῶν ἀδελφῶν Φιρμίνων Διδότων, 1843.»
  • «Χριστ. Βιλχ. Οὐφελάνδου, Τοῦ ποτὲ ἀρχιάτρου τῆς Α. Μ., τοῦ βασιλέως τῆς Βορουσίας καὶ καθηγητοῦ τοῦ ἐν Βερολίνου πανεπιστημίου. Ἐγχειρίδιον  ρακτικῆς Παθολογίας Ἐκ τῆς Γαλλικῆς μεταφράσεως εἰς τὴν ἡμετέραν γλῶσσαν μετενεχθὲν ὑπὸ Ἀναστασίου Ν. Γούδα, Διδάκτορος τῆς Ἰατρικῆς. Ἐν Ἀθήναις, Ἐκ τοῦ Τυπογραφείου Ἐμμανουὴλ Ἀντωνιάδου, 1846.»

Το οποίο έχει και δεύτερη, επαυξημένη έκδοση του 1857:

  • «Χριστ. Βιλχ. Οὐφελάνδου. Τοῦ ποτὲ ἀρχιάτρου τῆς Α. Μ. τοῦ Βασιλέως τῆς Πρωσίας, καὶ καθηγητοῦ τοῦ ἐν Βερολίνῳ Πανεπιστημίου. Ἐγχειρίδιον Πρακτικῆς Παθολογίας. Ἐκ τῆς Γαλλικῆς μεταφράσεως εἰς τὴν ἡμετέραν γλῶσσαν μετενεχθὲν ὑπὸ Ἀναστασίου Ν. Γούδα. Διδάκτορος τῆς ἰατρικῆς. Ἔκδοσις Δευτέρα, Ἐπηυξημένη διὰ πολλῶν περὶ τὰς νεωτέρας προόδους τῆς ἰατρικῆς σημειώσεων. Δαπάνῃ Κωνστ. Βαρβάτη. Ἐν Ἀθήναις, Τύποις Ἀλεξάνδρου Γκαρπολᾶ. 1857.»
  • «Στοιχεῖα Γενικῆς Παθολογίας ὑπὸ Α. Φ. Σχομέλου,
    Μεταφρασθέντα κατὰ τὴν τρίτην Γαλλικὴν ἔκδοσιν ὑπὸ Ἀναστ. Ν. Γούδα, Διδάκτορος τῆς Ἰατρικῆς. Ἐν Ἀθήναις, Τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, 1848.»
  • «Στοιχεῖα Εἰδικῆς Παθολογίας Ὑπὸ Ἐδ. Μοννερέτου (Monneret. Ἐκ τοῡ Γαλλικοῡ. Ὑπὸ Ἀχιλλέως Δ. Γεωργαντᾶ, Διδάκτορος τῆς Ἰατρικῆς. Τόμος Πρῶτος. Τεῡχος Α΄. Ἐν Ἀθήναις, Ἐκ τοῡ Τυπογραφείου Λαζ. Δ. Βιλλαρᾶ. 1864.»
  • «Ἐγχειρίδιον Εἰδικῆς Παθολογίας καὶ Θεραπείας τῶν παίδων. Ὑπὸ Ἀ. Βιτσάρη Καθηγητοῡ τοῡ Πανεπιστημίου. Ἐν Ἀθήναις, Ἐκ τῆς Τυπογραφίας τῶν Τέκνων Ἀνδρέου Κορομηλᾶ, 1871.», στο οποίο θα βρούμε τα πρώτα στοιχεία καρδιολογίας παίδων.
  • «Ἐγχειρίδιον Θεραπευτικῆς τῶν νόσων τοῡ ἀνθρώπου, Πρὸς χρῆσιν τῶν κκ. φοιτητῶν καὶ τῶν ἀσκούντων τὸ ἐπάγγελμα νέων ἰατρῶν.
    Ὑπὸ Κ. Π. Δηλιγιάννη Καθηγητοῡ τῆς εἰδικῆς παθολογίας καὶ θεραπείας. Ἐν Ἀθήναις, Σπυρίδωνος Κουσουλίνου Τυπογραφεῖον Βιβλιοπωλεῖον, 1883.»

Στο έργο αυτό δε γίνεται σαφής αναφορά σε φάρμακα για τις νόσους της καρδιάς, αλλά για επιπλοκές στη φυσιολογική λειτουργία της καρδιάς από τη χρήση διαφόρων φαρμάκων, όπως της δακτυλίτιδας.

  • «Léon Moynac Ἐγχειρίδιον Γενικῆς Παθολογίας καὶ Διαγνωστικῆς, Μεταφρασθὲν ἐκ τοῡ Γαλλικοῡ ὑπὸ Κωνσταντίνου Ματσάλη ἰατροῡ. Ἀθήνησι, Ἐκ τοῡ Τυπογραφείου Θ. Παπαλεξανδρῆ καὶ Α. Παπαγεωργίου, 1885.»
  • «Πρακτικὸν Ἐγχειρίδιον τῶν νοσημάτων τῶν παίδων Ὑπὸ A. D`Espine – C. Picot. Μεταφρασθὲν ἐκ τοῡ Γαλλικοῡ ὑπὸ Κ. Κυριαζίδου Ἰατροῡ και Ὑφηγητοῡ τῆς Παθολογίας τῶν Παίδων ἐν τῷ Ἐθνικῷ Πανεπιστημίῳ Τεῡχος Γ΄. Δ΄. Ε΄. Ἐν Ἀθήναις, Ἐκ τοῡ Τυπογραφείου τοῡ «Κάλλους», 1885.»
  • «Laveran et Teissier 1889 Νέα Στοιχεῖα Ἰατρικῆς Παθολογίας Τρίτη Ἔκδοσις ηὐξημένη. Μετάφρασις μετὰ προσθηκῶν Ὑπὸ Γ. Καρυοφύλλη Ἰατροῡ Ἀριστεύσαντος ἐν τῷ Διαγωνίσματι Κρήτσκη Ancien Interne Provisoire des Hôpitaux de Paris Ὑφηγητοῡ ἐν τῷ Ἐθνικῷ Πανεπιστημίῳ. Τόμος Δεύτερος Νόσοι τῶν συστημάτων, κυκλοφορικοῡ, ἀναπνευστικοῡ καὶ πεπτικοῡ, τοῡ ἥπατος τῶν νεφρῶν, τοῡ περιτοναίου, καὶ τῶν παραρτημάτων αὐτοῡ. Ἐν Ἀθήναις, Τύποις Πάσσαρη καὶ Βεργιανίτου, 1891.»
  • «V. V. Podwissozky, Στοιχεῖα Γενικῆς καὶ Πειραματικῆς Παθολογίας. Μεταφρασθὲν ἐκ τῆς τρίτης ρωσικῆς ἐκδόσεως ὑπὸ Νικολάου Ι. Κορδέλλη ἰατροῡ. Ἐν Ἀθήναις, Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου, 1899.»
  • «Ἐπιτομὴ Γενικῆς Παθολογίας Ὑπὸ Μενελάου Σακορράφου ἰατροῡ, ὑφηγητοῡ τῆς Γενικῆς Παθολογίας καὶ Θεραπευτικῆς ἐν τῷ Ἐθνικῷ Πανεπιστημίῳ. Τόμος Πρῶτος. Τὰ αἴτια καὶ αἱ ἀνατομικαὶ ἀλλοιώσεις τῶν νόσων. Ἐν Ἀθήναις, Ἐκδοτικὸν Κατάστημα Γεωργίου Δ. Φέξη, 1899.»

Όπως και ο δεύτερος τόμος του συγκεκριμένου έργου:

  • «Ἐπιτομὴ Γενικῆς Παθολογίας Ὑπὸ Μενελάου Σακορράφου ἰατροῡ, ὑφηγητοῡ τῆς Γενικῆς Παθολογίας καὶ Θεραπευτικῆς ἐν τῷ Ἐθνικῷ Πανεπιστημίῳ. Τόμος Δεύτερος. Ἡ σημειωτικὴ καὶ ἡ θεραπευτικὴ τῶν νόσων. Ἐν Ἀθήναις Ἐκδοτικὸν Κατάστημα Γεωργίου Δ. Φέξη, 1899.»

Ενώ, από έργα με τον όρο «νοσολογία» στον τίτλο, έχουμε τα παρακάτω:

  • «Εἰδικὴ Νοσολογία καὶ Θεραπευτικὴ. Συνταχθεῖσα μὲν ὑπὸ Φ. Νειμεϋέρου, μεταφρασθεῖσα δὲ ἐκ τοῡ Γερμανικοῡ ὑπὸ Γεωργίου Καραμήτσα. Τόμος Πρῶτος. Ἐν Ἀθήναις, Ἐκ τοῡ Τυπογραφείου
    Φιλίππου Λούη, 1873.»

Και ο δεύτερος τόμος του έργου:

  • «Εἰδικὴ Νοσολογία καὶ Θεραπευτικὴ. Συνταχθεῖσα μὲν ὑπὸ Φ. Νειμεϋέρου, Μεταφρασθεῖσα δὲ ἐκ τῆς Ὀγδόης Ἐκδόσεως τοῡ Γερμανικοῡ ὑπὸ Γεωργίου Καραμήτσα. Τόμος Δεύτερος. Ἐν Ἀθήναις, Ἐκ τοῡ Τυπογραφείου Φιλίππου Λούη, 1875.»

Μάλιστα θα υπάρξει και δεύτερη έκδοση του συγκεκριμένου συγγράμματος πάλι σε δύο τόμους, με διορθώσεις:

  • «Φ. Νιμεϋέρου Εἰδικὴ Νοσολογία καὶ Θεραπευτικὴ. Διασκευασθεῖσα μὲν ὑπὸ Εὐγενίου Σέϊτζ. Μεταφρασθεῖσα δὲ ὑπὸ Γεωργίου Καραμήτσα Καθηγητοῡ τῆς Ἀστυκλινικῆς καὶ τῆς Εἰδικῆς
    Νοσολογίας ἐν τῷ ἐθν. Πανεπιστημίῳ. (Ἔκδοσις δευτέρα διωρθωμένη) Τόμος Πρῶτος – Τόμος Δεύτερος. Ἐν Ἀθήναις, Ἐκ τοῡ Τυπογραφείου τῶν Ἀδελφῶν Βαρβαρρήγου, 1879.»
  • «Ἐγχειρίδιον Εἰδικῆς Νοσολογίας καὶ Θεραπευτικῆς Ὑπὸ G. Dieulafοy. Μεταφρασθὲν ἐκ τοῡ Γαλλικοῡ μετὰ προσθηκῶν ὑπὸ Ἀντωνίου Ε. Παπαδάκη Τόμος Α΄ και B΄. Ἐν Ἀθήναις, Παρὰ τῷ Ἐκδότῃ Σπυρίδωνι Κουσουλίνῳ Τυπογραφεῖον καὶ Βιβλιοπωλεῖον, 1885 & 1889.»
  • «S. Jaccoud. Εἰδικὴ Νοσολογία ἐκ τῆς τελευταίας Γαλλικῆς ἐκδόσεως ὑπὸ Π. Κ. Ἀλεξοπούλου ἰατροῡ Τόμος Α΄, Β΄, Γ΄. Ἐν Ἀθήναις, Βιβλιοπωλεῖον Κορίννης, 1889.»
  • «Ἐπιτομὴ θεραπευτικῆς τῶν ἐσωτερικῶν νοσημάτων Ὑπὸ Ι. Ε. Τυπάλδου Ἐπιάτρου Μέρος Τρίτον Τεῡχος Β΄. Νόσοι τῶν οὐρικῶν ὀργάνων. – Τῶν κυκλοφορικῶν. – Γενικὸν μέρος τῆς θεραπείας τῶν νευρικῶν νόσων. Ἐν Ἀθήναις Ἐκ τοῦ Τυπογραφείου Π. Δ. Σακελλαρίου, 1896.»
  • «Πλῆρες Σύστημα Θεραπευτικῆς Ἐφηρμοσμένης Δημοσιευομένης ὑπὸ τὴν διεύθυνσιν τοῡ Αlbert Rοbin. Κατὰ μετάφρασιν Ἀντωνίου Δ. Καλλιβωκᾶ Ἰατροῡ, Ὑφηγητοῡ ἐν τῷ Ἐθνικῷ Πανεπιστημίῳ. Τόμος Δέκατος Θεραπεία τῶν νόσων τοῡ κυκλοφορικοῡ συστήματος. Μέρος Α΄ και Μέρος Β΄. Ἐν Ἀθήναις Παρὰ τῷ Ἐκδότῃ Νικολάῳ Τζάκᾳ, 1898.»

Αξίζει να αναφερθεί και το εγκυκλοπαιδικό λεξικό του Γ. Καρυοφύλλη, «Λεξικὸν Ἰατρικῆς Χειρουργικῆς, Φαρμακολογίας, Θεραπευτικῆς καὶ τῶν συναφῶν αὐταῖς ἐπιστημῶν»11. Περιέχει πλήθος λημμάτων που αφορούν την ανατομία, τη φυσιολογία και την παθοφυσιολογία της καρδιάς, τις καρδιακές νόσους και τη θεραπεία τους.

11 Γ. Καρυοφύλλη, Ἰατροῡ Ὑφηγητοῡ τοῡ Ἐθνικοῡ Πανεπιστημίου Αncien Ιnterne Prοvisοire des Ηôpitaux de Paris, Λεξικὸν Ἰατρικῆς Χειρουργικῆς, Φαρμακολογίας, Θεραπευτικῆς καὶ τῶν συναφῶν αὐταῖς ἐπιστημῶν. Τόμος Α΄- Τόμος B΄. Ἐν Ἀθήναις Ἐκ τοῡ Τυπογραφείου Ἀλεξάνδρου Παπαγεωργίου, 1895-1896.

Θέματα καρδιολογίας σε συγγράμματα εσωτερικής παθολογίας του 20ού αιώνα

Η παραγωγή ελληνικών συγγραμμάτων που αφορούν την εσωτερική παθολογία και περιλαμβάνουν κεφάλαια για τις καρδιακές νόσους, όπως και μεταφράσεις αντίστοιχων ευρωπαϊκών έργων, συνεχίζεται με αμείωτο ρυθμό και τον 20ό αιώνα. Το 1903, συναντάμε μια ιδιαίτερη καταγραφή παθολογικών περιστατικών, στην οποία εξετάζονται ακροθιγώς και στοιχεία καρδιολογίας. Πρόκειται για μια υβριδική μελέτη με τίτλο «Εἰκονογραφία φωτογραφικὴ μεθ’ ἱστορικοῦ παθολογικῶν περιπτώσεων ἐν τῷ νοσοκομείῳ “Ἐλπίς”: (κλινικὴ καθηγητοῦ κ. Ἰωάννου Ζωχιοῦ)»12, που συνδυάζει την κλινική εικόνα με το ιστορικό των ασθενών, πλησιάζοντας τη σύγχρονη ιατρική προσέγγιση. Συγγράμματα που περιλαμβάνουν θέματα καρδιολογίας και φέρουν τον όρο «παθολογία» στον τίτλο είναι:
  • «Ν. Καλλικούνη, Κλινικὴ παθολογία καὶ θεραπευτική: Μετὰ πλήρους διαγνωστικῆς καὶ φαρμακολογίας. Ἐν Ἀθήναις : Τύπ. “ἑστία”, 1910.»
  • «Π. Καρυοφύλλη. Πλήρης ἐσωτερικὴ παθολογία καὶ νευρολογία. Ἀθῆναι: Τύπ. “Πυρσοῦ”, 1928-1930.»
  • «Ἰ. Κατσαρά, Γενικὴ παθολογία: ἰδίως ἀπὸ λειτουργικῆς ἐπόψεως γενικὴ αἰτιολογία, παθολογικὴ φυσιολογία. Ἐν Ἀθήναις: Τύπ.Πυρσός, 1937.»
Ψηφιακό αντίγραφο της πρώτης σελίδας του έργου «Εἰκονογραφία φωτογραφικὴ μεθ’ ἱστορικοῦ παθολογικῶν περιπτώσεων ἐν τῷ νοσοκομείῳ “Ἐλπίς”: (κλινικὴ καθηγητοῦ κ. Ἰωάννου Ζωχιοῦ) ὑπό Γ. Α. Δημητρίου. Ἐν Ἀθήναις : Τύπ. Ἀνέστη Κωνσταντινίδου, 1903». Πηγή: Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.

Ενώ, τα έργα με τον όρο «νοσολογία» στον τίτλο, που πραγματεύονται επίσης καρδιολογικά φαινόμενα είναι:

  • «Ἐγχειρίδιον εἰδικῆς νοσολογίας καὶ θεραπευτικῆς: Εἰς 8 τεύχη συνταχθὲν ἐπι τὴ βάσει τῶν τελευταίων ἐκδόσεων τῶν δοκιμωτερων γαλλικῶν καὶ γερμανικῶν συγγραμμάτων ὑπό Θρασύβουλου Νίκ.
    Παναγιωτίδου. Ἀθῆναι: Τύπ. Ἑταιρείας Βιομηχανίας καὶ Ἐμπορίας Χάρτου, 1925-28.»
  • «Ἀναστασίου Ι. Ἀραβαντινοῦ. Εἰδικὴ νοσολογία καὶ θεραπευτική. Ἐν Ἀθήναις : Τύποις Ι. Λ. Ἀλευροπούλου & Σίας, 1931.»
  • «Κ. Μ. Γρηγορογιάννη. Ἐπίτομος εἰδικὴ νοσολογία. Ἐν Ἀθήναις: Ἐκδοτικὸς Οἶκος Δ. Τζάκα – Σ. Δελαγραμματικά, 1933.»
  • «Μελετίου Α. Γεωργόπουλου. Θεραπευτικὴ ἐσωτερικῶν νόσων. Ἀθῆναι: Τυποις Πυρσοῦ, 1940.»

Από τα μεταφρασμένα έργα που δημοσιεύονται εκείνη την περίοδο, έχουμε τα ακόλουθα με αναφορές στην καρδιολογία:

  • «Strumpell Adolf von. Εἰδικὴ νοσολογία καὶ θεραπευτικὴ ἐξελληνισ. ἔκ τῆς τελευταίας ἐκδόσεως τοῦ γερμανικοῦ πρωτοτύπου ὑπὸ Κ. Θ. Κυριακοῦ, Α. Χρηστομάνου. Ἀθῆναι: Γεωργίου Δ. Φεξή, 1901.»
  • «Ἐγχειρίδιον ἐσωτερικῆς παθολογίας ὑπο Georges Dieulafoy, μετάφρασις Μ. Μ Σακορράφου, Μ. Ν. Καΐρη. Ἐν Ἀθήναις: Ἑλληνικὴ Ἐκδοτικὴ Ἑταιρεία, 1911.»
  • «Κλινικὰ μαθήματα ἐσωτερικῶν νοσημάτων: Κατὰ τὰς παραδόσεις τῶν καθηγητῶν Kraus (ἐν Βερολίνῳ) καὶ Muller (ἐν Μονάχῳ) ὑπὸ Σπυρίδωνος Ν. Βασδέκη. Ἀθήνα: Νίκ. Τζάκας – Στέφ. Δελαγραμματίκας , 1916.»
  • «Ἐγχειριδίον ἐσωτερικῆς παθολογίας ἐπεξεργασθὲν ὑπὸ πολλῶν ἐκδοθὲν ὑπὸ Krehl L. Μετάφρασις μετὰ προσθηκῶν Χρήστου Ν. Ἀποστολίδου, Κ. Δ. Μπακοδήμου, Νίκ. Θ. Τσαμπούλα. Ἀθῆναι: Τύποις Α.Ε.Β.Ε, Π.Γ. Μακρή, 1924-1926.»
  • «Ἐσωτερικὴ παθολογία F. J. Collet. Μεταφρασθεῖσα ἐκ τῆς ἐνάτης Γαλλικῆς ἐκδόσεως (1926) ὑπὸ Ἀνδρέου Πράτσικα Γεωργίου Παγκάλου Γεωργίου Ἰωαννίδου Ἀλεξάνδρου Δήμησσα. Ἐν Ἀθήναις: Δημητράκου, 1926-1927.»
  • «Α. Π. Καββαδία. Ἡ σύγχρονος θεραπευτικὴ τῶν ἐσωτερικῶν νόσων. Μετάφρασις ἐκ τοῦ ἀγγλικοῦ ὑπὸ Π. Π. Παναγιώτου. Ἀθῆναι : [χ.ό.] 1938.»

Στην αναζήτηση έργων από τις αρχές του 20ού αιώνα έως την ίδρυση της Ελληνικής Καρδιολογικής Εταιρείας, δε θα πρέπει να παραλείψουμε
και ορισμένες μελέτες φυσιολογίας-παθοφυσιολογίας του ανθρώπινου οργανισμού. Σε αυτές καταδεικνύεται η προσπάθεια των Ελλήνων ιατρών να κατανοήσουν τη λειτουργία και τις νόσους του ανθρώπινου σώματος και κατ’ επέκταση της καρδιάς. Ενδεικτικά:

  • «Ἀλφρέδου Ι. Χατζηαργύρη. Μέθοδοι ἐρεύνης τῆς ἀνταλλαγῆς τῆς ὕλης καὶ τῆς ἐνεργείας: Ἐν τῷ φυσιολογικῷ καὶ παθολογικῷ ὀργανισμῷ τοῦ ἀνθρώπου. Μετά εἰκόνων. Ἀθῆναι: Π. Δ. Σακελλαρίου, 1915.»
  • «Ἀργυρίου Κούζα. Τὸ ἑνιαῖον τῶν νόσων καὶ ἡ παθογένεια αὐτῶν. Ἀθῆναι: Τύποις Φραντζεσκάκη, 1927.»
  • «Ἀργυρίου Κούζα. Πλάναι καὶ λάθη ἐν τῇ παθολογίᾳ καὶ τὸ ἑνιαῖο τῶν νόσων. Θεσσαλονίκη: Μ. Τριανταφύλλου, 1931.»
  • «Γεωργίου Σπυρούλη. Ἡ φυσιολογικὴ ἑρμηνεία τοῦ προβλήματος τῆς νόσου καὶ ἡ ἐπὶ τῇ βάσει ταύτης ἐνδεικνυομένη ἕν γενικαῖς γραμμαῖς, προληπτικὴ καὶ θεραπευτικὴ κατὰ τῆς νόσου ἀγωγῆς. Ἀθῆναι : [χ.ό.] 1936.»

12 Εἰκονογραφία φωτογραφικὴ μεθ’ ἱστορικοῦ παθολογικῶν περιπτώσεων ἐν τῷ νοσοκομείῳ «Ἐλπίς»: (κλινικὴ καθηγητοῦ κ. Ἰωάννου Ζωχιοῦ) ὑπό Γ. Α. Δημητρίου. Ἐν Ἀθήναις : Τύπ. Ἀνέστη Κωνσταντινίδου, 1903.